Tekst do pobrania w formacie PDF: Nad Niemnem – teksty kontekstowe. Ty pójdziesz górą…

Dumka Ty pójdziesz górą… pojawia się w Nad Niemnem szczególnie często; jest w różnych sytuacjach, przez różnych bohaterów zarówno śpiewana jak i kilkukrotnie cytowane są jej słowa. Dlaczego Orzeszkowa szczególnie podkreśliła rolę właśnie tej pieśni?

Okazuje się, że jest ona furtką do kontekstów i znaczeń, kryjących się przed oczami dzisiejszego czytelnika. Materiał melodyczny pieśni Ty pójdziesz górą… stał się podstawą dla melodii hymnu powstania styczniowego (Marsz Polonii) – podobieństwo linii melodycznych i struktur wersyfikacyjnych obu utworów jest wyraźnie zauważalne już przy pierwszym porównaniu.

W czasach Orzeszkowej, wciąż nieznane były jeszcze pojęcia restrykcyjnego prawa autorskiego i oryginalności utworu. Wszelkie zapożyczenia, przepisania, podmiany tekstów były niemal jedną z podstawowych form transmisji i „życia” materiału muzycznego i tekstowego, zwłaszcza w kulturach oralnych. Stąd też ogromna ilość np. dawnych wariantów popularnych pieśni. Ty pójdziesz górą… również jest jednym z wariantów, występujących w różnych, ale przenikających się kontekstach kulturowych.

Sama dumka zacytowana przez Orzeszkową pochodzi prawdopodobnie z terenów Galicji i opowiada o rozstaniu pary kochanków. Była ona popularna w Polsce przynajmniej od XVIII wieku, zarówno w kręgach szlacheckich jak i chłopskich, a także dobrze znana na Grodzieńszczyźnie w wieku XIX. Co więcej, w XVIII i XIX wieku, melodia Ty pójdziesz górą… funkcjonowała w polskiej kulturze szlacheckiej także z innymi słowami, jako popularny polonez Wezmę ja kontusz (zachowany także w XVIII-wiecznej wersji na klawesyn solo). Prawie 140
lat przed powstaniem Nad Niemnem J. S. Bach usłyszał tego poloneza prawdopodobnie od polskich studentów studiujących w Lipsku – i jako mocno stylizowany Polonaise włączył go do swojej II Suity orkiestrowej h-moll BWV 1067.

Hipotetycznym, pokrewnym pod względem melodycznym i strukturalnym wariantem Ty pójdziesz górą… jest dumka Jechał Kozak za Dunaj, której autorstwo przypisuje się żyjącemu w XVIII wieku ukraińskiemu kozakowi, poecie i myślicielowi – Semenowi Kilimowskiemu. Była ona popularna na terenach dzisiejszej Ukrainy, Białorusi i zachodniej Rosji; jej tekst opowiada o gorzkim rozstaniu pary zakochanych: dziewczyny i Kozaka odjeżdżającego na wyprawę. Przynajmniej od końca XVIII wieku w Polsce dumka ta była znana pod spolszczonym
tytułem, a w Niemczech spopularyzowała się wówczas jako Schöne Minka – tytuł ten pochodzi od popularnego wiersza, który podłożono pod istniejącą melodię. Współcześnie niemal na całym świecie melodia Ty pójdziesz górą…/Jechał Kozak… jest najczęściej znana i błędnie nazywana właśnie jako Minka. Po klęsce kampanii rosyjskiej Napoleona I (1812), na fali „mody na Rosję” kompozytorzy
zachodni opracowywali popularne „rosyjskie” pieśni ludowe. Dumkę Jechał Kozak… znajdziemy w twórczości m.in. L. van Beethovena (Wo0 158a, op. 107 nr 7), C. M. von Webera (op. 40), F. Lessla (op. 15), a później także u m.in. G. Donizettiego (Uwertura do opery Gli esilati in Siberia), czy F. Liszta (S.249). Stricte ukraińskim wariantem dumki Jechał Kozak… jest dumka Nie chodź, Hryciu, na wieczornicę. Jej autorstwo tradycyjnie przypisuje się XVII-wiecznej ukraińskiej poetce i pieśniarce ludowej – Marusi Czuraj. Być może wariant ten znała też Orzeszkowa – Oskar Kolberg zanotował jej słowa, podróżując przez Grodzieńszczyznę i ziemie sąsiednie.

Orzeszkowa z pewnością zdawała sobie sprawę z istnienia wariantów pieśni Ty pójdziesz górą… W ówczesnej sytuacji politycznej patriotyczne treści nie mogły być wyrażane wprost. Aluzja dumki Ty pójdziesz górą… do Marszu Polonii była czytelna dla Polaków i nieuchwytna dla carskiej cenzury. Istotny jest zwłaszcza międzynarodowy i międzykulturowy charakter tej wariantowości. Patrząc pod tym kątem, melodia Ty pójdziesz górą… nabiera cech hymnu łączącego narody, kultury i języki. Pieśniowa para kochanków, którzy nie mogą się ze sobą połączyć nabiera w tym kontekście znaczenia symbolicznego i zaczyna wyrażać tęsknotę za unią społeczeństw, nacji i stanów. Silnie pobrzmiewają tu echa koncepcji wielokulturowej Rzeczpospolitej Trojga Narodów – unii Korony, Litwy i Rusi – koncepcji, której realizacja była przecież jednym z założycielskich marzeń, jeśli nie samym celem powstania styczniowego. W Nad Niemnem ma to znaczenie fundamentalne.

Jędrzej Piaskowski

***

Jędrzej Piaskowski
Reżyser teatralny, absolwent Wydziału Reżyserii Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie, studiował też Muzykologię na Uniwersytecie Warszawskim (2007-2012). Jest m.in. laureatem V Forum Młodej Reżyserii w Krakowie (2015), gdzie za spektakl Versus z Teatru Nowego w Poznaniu zdobył Nagrodę Główną Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Jego spektakl Puppenhaus. Kuracja
na podstawie tekstu Magdy Fertacz zrealizowany w sezonie 2016/17 w TR Warszawa został uznany za jedno z najciekawszych wydarzeń teatralnych sezonu, a w 2018 r. zdobył Grand Prix na 13. edycji Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych R@port w Gdyni. Obecnie stale współpracuje z dramaturgiem Hubertem Sulimą; z którym pracował przy spektaklach: Raj. Tutorial (Teatr im. J. Szaniawskiego w Wałbrzychu, 2017), Dawid jedzie do Izraela (TR Warszawa i Muzeum Polin, 2018), uznane za jedno z najważniejszych wydarzeń sezonu Trzy siostry A. Czechowa (Teatr im. J. Osterwy w Lublinie, 2018), świetnie przyjęty przez krytykę Jezus (Nowy Teatr w Warszawie, 2019), oraz Historia naturalna (Teatr im. H. Ch. Andersena w Lublinie, 2019). Piaskowski reżyserował na czołowych polskich scenach, a jego spektakle są prezentowane na festiwalach krajowych i zagranicznych. Jest doceniany przez krytykę i publiczność za oryginalność, odwagę i konsekwencję w poszukiwaniu własnego języka teatralnego.

—

C. Gretche, Situating Schubert: Early Nineteenth-century Flute Culture, portal ProQuest 2007;
I. Dmitry, O zakazie wystawienia wodewilu „Kozak – poeta” , w: Materiały z filologii rosyjskiej i słowiańskiej. Krytyka literacka VI, Tatru 2008.
K. Oskar, Dzieła wszystkie, Wrocław-Poznań 1967;
Sz. Paczkowski, Styl polski w muzyce Johanna Sebastiana Bacha, Lublin 2011;
Marsz, marsz Polonia na stronie www.spiewnikniepodleglosci.pl;
S. Sawczuk, audycja – Ukraińskie pieśni na zapusty, 11.02.2018, Polskie Radio Białystok,
www.radio.bialystok.pl/dumka/index/id/152157.